دورۀ جامع هنر مجسمه‌سازی

 تاریخ تحلیلیِ هنر ایران و جهان

معمولا بزرگترین اشتباه هنرآموزان و هنرجویان و برخی هنرمندان در فضاهای آموزشی و پرورشی این بوده است که در مطالعات خود می‌کوشند فهم عمیق هنر را در فلسفه و علوم انسانی و نقد و نظریه‌ها بیابند و سواد هنری را از آرا و اندیشه‌های دانشمندان و نظریه‌پردازان و فیلسوفان دریابند. در سودمندیِ این‌ها هیچ شکی وجود ندارد اما باید دانست که این امری ثانوی است. آنچه مسلّم است آنکه درک و فهم عمیق از هنر را باید از درونِ جهان هنر و به عنوان تخصصی مستقل به نام «هنر» دریافت. و جهان هنر، جمع آثار هنری است در طول تاریخ بشری و هنرمندان بزرگ تاریخ‌، بزرگترین مرجع سواد هنری هستند.

هنر برای هنرمندان و هنرآموزان در طول تاریخ همیشه وجهی تئوریک و نظری داشته و وجهی عملی. در هر دوره‌ای گاه هنرمندی وجوه نظری‌اش را جز در اثرش هم تبیین کرده و هنرمندی دیگر در بیان نظراتش در باب هنر تنها به ارائۀ اثرش اکتفا کرده و کشف نظراتش را به مخاطبین تحلیلگرش سپرده است. وجود این دو وجه در تمام دوران‌ها بدیهی است. امری که در رنسانس تحت شعار “وحدت نظریه و عمل” صورت‌بندی قطعی شد.

منظور از نظرات هنرمندان در باب هنر، آن دسته از تئوری‌هایی است که خود هنرمندان بیان کرده‌اند (و نه فلاسفه و اندیشمندان علوم انسانی). تئوری‌هایی برآمده از اندیشه‌های عظیم هنرمندان بزرگ تاریخ. اندیشه‌هایی با وجوه زیبایی‌شناختیِ اصیل که یا مستقیما به سخن درآمده‌اند و یا به چگونگی ایجاد ساختار و فرم هنری مد نظر آن هنرمند انجامیده و منجر به اثر وی شده‌اند.

تحلیلِ چگونگیِ رسیدن به این دید فردی که راهنمای اصلی هر هنرمند در فهم و درک چگونگی خلق اثر هنری‌اش بوده، بزرگترین چالش پیشِ روی هنرجو و هنرمند عصر حاضر است.

حال چگونه باید با این چالش مواجه شد؟

تکنیک‌ها و ابزارها و الگوهای ساختاری و دانش‌های کمپوزیسیونی و امکانات و محدودیت‌های کلّیِ هر قالب هنری را می‌توان از طریق آموزش(خواه مستقیم از خود هنرمندان دیگر به عنوان مدرّس و خواه غیرمستقیم از طریق آثارشان) درک و دریافت کرد و با تکرار و تمرین آموخت. می‌توان از کارگاه‌های آموزشی بهره برد و یا از کتاب‌های آموزشی که به‌وفور یافت می‌شوند. و یا از طریق رجوع مستقیم به خود آثار اصیل و تجزیه و تحلیل آن ها، که موثرترین و عمیق‌ترین روش است.

مطالعات نظری موردنیاز هر هنرجو نیز به‌طور‌کل یا در زمینۀ نفس هنر و آثار هنری است، یا علوم بشری اعم از علوم محض و علوم انسانی و حتی علوم تجربی و یا فلسفه در معنای عام و کلی و گسترده‌اش. همچنین است الهیات و دین و مذهب در همان معنای گسترده و کلی.

فرصت بحث در تمام این چهار مورد نیست اما بدیهی است که مورد اول(نفس هنر و آثار هنری) مهم‌ترین برای یک هنرمند است. درواقع همین بخش منجر به ایجاد سواد هنری به‌طور‌خاص خواهد شد. ما قبل از هر مطالعۀ دیگری نیاز داریم بدانیم که داریم دقیقا چه کاری انجام می‌دهیم و اصلا هنر فارغ از تعابیر ساده و عامیانه‌اش چیست و هنر نامیدن یک شئ یا کنش به چه معنی است. هیچ‌کس بهتر از خود هنرمندان در طول تاریخ به این پرسش، با تنوعات بی‌شمار پاسخ نداده است و برای ما معتبرترین پاسخ‌ها، پاسخ خود هنرمندان است. هنرمندان همان‌طور که در ابتدا گفتیم، در موارد کم‌شماری، وجوه نظریشان را جز در آثارشان هم تبیین کرده‌اند اما اغلب تنها به ارائۀ آثار اصیلشان اکتفا کرده اند که از لحاظ فرم و ساختار و کمپوزیسیون، چکیده و نتیجۀ مجموع نظراتشان بوده است.

این‌جاست که اولویت اول و مهم‌ترین بخش مطالعه، تاریخ تحلیلیِ هنر است. تاریخ هنر یعنی تاریخ تلاش هنرمندان برجستۀ تمام دوران‌ها برای حل مسائل اندیشگانی و احساسی و روانی‌ و زیبایی‌شناختی و درنهایت ساختاری و فرمال هنریشان به‌عنوان یک هنرمند؛ و یک انسان.

منابع مطالعاتی تاریخ هنر بسیار زیاد و گسترده‌اند و کاملا دردسترس. اما متاسفانه این منابع به‌خودی‌خود جنبۀ انتقادی نداشته و در شکلی ساده‌انگارانه مبدل به آگاهی‌هایی صرفا محض‌اطلاع و یا نهایتا حفظ‌کردن شده‌اند و مطالعۀ تحلیلی‌شان در فضاهای آکادمیک ایران نیز کاملا ناممکن شده است. مطالعۀ تحلیلی نیز چندان سهل نیست و نیاز به یادگیریِ انبوهی مهارت‌های مشاهده و استنباط و استدلال و برخی پایه‌های دانشیِ قبلی مثل تحلیل کمپوزیسیون و مردم‌شناسی و تاریخ و نشانه‌شناسی و… دارد. بی‌شک وجود یک مدرس راهنمای متخصص در این زمینه بسیار راهگشا است. کسی که به جای تکرار مطالب کتاب‌های مرجع و یا انتقال دانسته‌ها و فهم‌ها، مسیر شخصیِ دانستن و فهمیدن را برای هنرآموز مهیا کند.

این دقیقا برنامه و استراتژی ما در کل آکادمی حیرت است.

تجربۀ سیزده‌سالۀ ما در آموزش و پرورش هنر و ادبیات به ما اثبات کرده که ضعف اصلی هنرجویان و هنرمندان، تا حدود زیادی ناشی از ضعف دیدگاه‌های بنیادی آن‌ها در ارتباط با هنر به‌مثابه اندیشه و فعالیت اندیشگانی‌هنری است. البته معضل بزرگ‌تر آنکه افراد از این ضعف خود اطلاع دقیقی نیز ندارند.

 اگر بخواهم شفاف‌تر بگویم، مشکل اصلی در درک اهداف و چیستی هنر است و هنرمندان جوان اغلب بدون حل این مسئله یا بی‌توجه به آن، به سراغ مسئلۀ ثانویۀ چگونگی هنر می‌روند. و البته به‌مرور کل هنر را همین تصور می‌کنند . بعدتر متعجب‌اند که چرا هرگز هنرشان همچون هنرهای بزرگ اصیل تاریخ هنر نیست.

هنرمند تا نداند هنر چیست، نخواهد دانست که زمینۀ هنریِ تخصصی‌اش به‌عنوان یک هنر چیست و تا این زمینه را درنیابد، هرگز به عمق مسئلۀ چگونگی هنر نیز پی نخواهد برد. و در پی آن نمی تواند درک درستی از فرم و ساختار هنری داشته باشد و بی‌گمان جز تکرار چیزهایی که پیش‌تر هم بوده‌اند، کار بیشتری از او ساخته نخواهد بود. این خود بزرگترین مانع بر سر جریان خلاقانۀ تالیف و خلق هنری است.

اثری که من خلق می‌کنم، چرا اینگونه است؟ چرا اینگونه می‌سازم و نه به گونه‌ای دیگر؟ به چه گونه‌هایی تابه‌حال اثر خلق شده؟ اثر من تا چه حد خلاقانه و تا چه حد تقلیدی ناخودآگاه است؟

متاسفانه نامناسب‌ترین مسیر برای آغازِ یافتن پاسخ این پرسش‌ها، علوم انسانی و فلسفه است. جایی که هنرمند، خلاقیت شخصیِ خود را پیش از شکل‌گرفتن، به محاق نظریات ارزشمند دیگران می‌برد.

بحث را دراز نکنیم. بدیهی است برای درک موقعیت حالِ حاضرِ هر امر و پدیده‌ای، پیش از هر چیز نیازمند مطالعۀ انتقادی و عمیق و تحلیلیِ تاریخ آن هستیم. حتی پیش از مطالعۀ فلسفۀ آن امر یا پدیده. تا ندانیم مسیری که اکنون ما در آنیم، از کجا و چطور شروع شده و به پیش آمده، نخواهیم توانست روبه‌جلو حرکت کنیم؛ چراکه درکی از موقعیتی که در آن قرار گرفته‌ایم نخواهیم داشت. برای شناخت عمیق و دقیق هنر هیچ چاره‌ای جز شناخت تحلیلیِ تاریخ هنر نداریم. چیزی که تنها با مطالعۀ کتاب‌های مرجع و نظرات دیگران، به دست نخواهد آمد. 

کارگاه مفصل آموزشیِ یک‌سالۀ تاریخ تحلیلی هنر ایران و جهان، به رفع این مشکل می‌پردازد.

عملی 1 (خاک) و طراحی مقدماتی 1

در کارگاه عملی یک علاوه بر طراحی مقدماتی، به صورت تخصصی که کار با متریال خاک خواهیم پرداخت. انواع خاک، شیوه‌های آماده‌سازی، آشنایی کاربردی با ابزارهای شکل‌دهی، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ گِل، کوره و پخت و تثبیت و… در انتهای این کارگاه عملی هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در ساخت آثاری با متریال خاک دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

عملی 2 (مدل‌سازی) و طراحی مقدماتی 2

در کارگاه عملی دو علاوه بر طراحی مقدماتی، به صورت تخصصی به امر مهم مدل‌سازی خواهیم پرداخت. انواع مدل‌سازی، متریال‌های اصلی و فرعیِ مدل‌سازی، آشنایی کاربردی با ابزارهای مدل‌سازی، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ مدل‌ها، آشنایی عمومی با نرم‌افزارهای مدل‌سازی و پرینتر سه‌بعدی و… در انتهای این کارگاه عملی هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در ساخت مدل‌هایی با متریال مختلف دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

عملی 3 (قالب‌گیری) و طراحی مقدماتی 3

در کارگاه عملی سه علاوه بر طراحی مقدماتی، به صورت تخصصی به امر مهم قالب‌گیری خواهیم پرداخت. انواع قالب‌ها، متریال‌های اصلی و فرعیِ قالب‌گیری، آشنایی کاربردی با ابزارهای قالب‌گیری، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ قالب‌ها، تکنیک‌های اصلیِ قالب‌گیری و… در انتهای این کارگاه عملی نیز هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در قالب‌گیری با متریال و تکنیک‌های مختلف دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

عملی 4 (ریخته‌گری) و طراحی مقدماتی 4

در کارگاه عملی چهار علاوه بر طراحی مقدماتی، به صورت تخصصی به امر مهم ریخته‌گری خواهیم پرداخت. آشنایی با انواع تکنیک‌های ریخته‌گری سرد و گرم، متریال‌های اصلی و فرعیِ ریخته‌گری، آشنایی کاربردی با ابزارهای ریخته‌گری، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ مذاب‌ها و… در انتهای این کارگاه عملی نیز هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در ریخته‌گری با متریال و تکنیک‌های مختلف دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

مبانی انتقادی کمپوزیسیون

کمپوزیسیون زبان تخصصیِ هنر است. رمزگانی ویژه که برای ادراک و فهم ساختارهای هنری بر پایۀ فرم آن‌ها ایجاد شده است. یادگیریِ این زبان به‌مثابۀ یک زبان، از مهم‌ترین اولویت‌های سواد تحلیلیِ هنر است. متاسفانه در این حیطه نیز رویکرد ابلهانۀ نمره‌محور دانشگاه‌ها و موسسات آموزش هنر موجب شده مبانی انتقادیِ کمپوزیسیون از هرآن جنبۀ اندیشه و عمق خالی شوند و با حذف پیچیدگی‌های انتقادی‌شناختیشان بدل به مجموعه‌ای اصول یا معیارهای ساکن و راکد و ناکارآمد در فهم عمیق آثار هنری شوند.

در کارگاه مبانیِ انتقادی کمپوزیسیون در آکادمی حیرت این مبناها از ریشه‌ای‌ترین وجوه سیّال و مبتنی بر اندیشه‌شان بازخوانی می‌شوند تا یکی از مهم‌ترین پایه‌های مفغول‌ماندۀ سواد هنری با تمام قدرت خود از نو به مرکز فهم ساختاری هنر بازگردانده شود.

مبانی انتقادی نشانه‌شناسی

نشانه‌شناسی بی‌شک امروزه به مهم‌ترین و مرتبط‌ترین علم در حیطۀ درک و فهم و سواد تخصصیِ هنر مبدّل شده است. دانش چگونگیِ معناداریِ چیزها در فرایندهای پیچیدۀ دلالتی. دانشی که به درک چرایی و چگونگیِ معناداری فرم‌ها می‌پردازد. در دانشی که به گفتۀ سوسور: «شئ مقدم‌ترین بخش یک مطالعه است»، بی‌شک انبوهی جریانات مطالعاتیِ عمیق و البته الزامی در ارتباط فرم و ساختار پدیدار می‌شود. طی صد سال گذشته نشانه‌شناسی مکمل بی‌بدیل و اصلیِ مبانیِ انتقادی کمپوزیسیون در هرگونه سواد هنری شده است. بی‌اغراق بدون سواد پایۀ نشانه‌شناسی در رویکرد انتقادیِ آن، فهم راستین و بی‌تحریفِ بزرگترین بخش‌های هنرهای عالی جهان در قرن بیستم و بیست‌ویکم ناممکن خواهد بود.غراق، بدون تجهیز به سواد پایۀ نشانه‌شناسی.

در کارگاه مبانیِ انتقادی نشانه‌شناسی طبق رویکرد اصلی آکادمی حیرت (دوری از قواعد و اصول و نزدیکی به ریشه‌‌ها و دلایل و مسئله‌مند کردن موضوعات) به این پیش‌نیاز ضروریِ تمامیِ تخصص‌های هنری پرداخته خواهد شد. جایی که اندیشه و فرم و ساختار، هرسه یک چیز خواهند بود.

عملی 5 (چوب) و طراحی کاربردی 1

در کارگاه عملی پنج علاوه بر طراحی کاربردی، به صورت تخصصی که کار با متریال چوب خواهیم پرداخت. انواع چوب، شیوه‌های آماده‌سازی، آشنایی کاربردی با ابزارهای شکل‌دهی، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ چوب، روش‌های اساسیِ کاهشی و پرداخت و… در انتهای این کارگاه عملی هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در ساخت آثاری با متریال چوب دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

عملی 6 (سنگ) و طراحی کاربردی 1

در کارگاه عملی شش علاوه بر طراحی کاربردی، به صورت تخصصی که کار با متریال سنگ خواهیم پرداخت. انواع سنگ، شیوه‌های آماده‌سازی، آشنایی کاربردی با ابزارهای شکل‌دهی، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ سنگ، روش‌های اساسیِ کاهشی و پرداخت و… در انتهای این کارگاه عملی هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در ساخت آثاری با متریال سنگ دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

عملی 7 (فلز) و طراحی کاربردی 1

در کارگاه عملی هفت علاوه بر طراحی کاربردی، به صورت تخصصی که کار با متریال‌های فلزی خواهیم پرداخت. انواع فلز، شیوه‌های آماده‌سازی، آشنایی کاربردی با ابزارهای شکل‌دهی و انواع اتصال، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ فلز، روش‌های اساسیِ ریخته‌گری و مونتاژکاری و جوش فلزات و… در انتهای این کارگاه عملی هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در ساخت آثاری با متریال فلز دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

عملی 8 (پلاستیک و ترکیب مواد) و طراحی کاربردی 1

در کارگاه عملی هشت علاوه بر طراحی کاربردی، به صورت تخصصی که کار با متریال‌های پلاستیکی و سنتتیک خواهیم پرداخت. انواع پلاستیک و رزین، شیوه‌های آماده‌سازی، آشنایی کاربردی با ابزارهای شکل‌دهی، خصوصیات فیزیکی و رفتار متریالیِ پلاستیک، روش‌های کاهشی و افزایشی و مونتاژکاریِ پلاستیک و… در این کارگاه همچنین به تجربیاتی در ترکیب مواد نیز پرداخته خواهد شد. در انتهای این کارگاه عملی هنرجو زیر نظر استاد به مجموعه‌ای تجربیات فردی در ساخت آثاری با ترکیب مواد دست زده و در انتها یک اثر پایان‌دوره ارائه می‌دهد.

شخصی‌سازیِ مولفه‌های سبک

پس از طرح و حل مبانیِ مهم اندیشگانی و فرمال تاریخی‌تحلیلیِ هنر در بخش اول، به سراغ بخش دوم می‌رویم تا اکنون با فهم کسب‌شده به بررسیِ دقیق‌تر مهم‌ترین مولفه‌های بنیادیِ سبکی در هنر بپردازیم و به صورت تئوریک و عملی بتوانیم به ریشه‌ای‌ترین تصمیم‌گیری‌های فرمال و ساختاری و اندیشگانیِ شخصیِ خود در هنر برسیم.

در این بخش طی 48 جلسه تئوری و عملی، ده مولفۀ اساسی و بنیادین سبک در هنر بحث می‌شود و پایه‌های شخصی‌سازی این مولفه‌ها در هنرآموز نهاده می‌شود. طبیعتا این بخش برای هر فرد هنرجو به گونه‌ای متفاوت رخ خواهد داد. همچنین طی دو پروژۀ عملی برای هر هنرجو در طول این دوره، تمامیِ مباحث نظری زیر نظر استاد دوره به سنجش عملی گذاشته خواهند شد.

مولفه‌های ده‌گانۀ مطرح در این دوره: کارکرد و قصد هنریِ اشیا، بازنمایی، اکسپرسیون، دلالت، کمپوزیسیون، تزئین، متریال، تن و عمل تن در خلق، ابزار و تکنولوژی، مسائل عرضه و ارائه و نمایش اثر.